आजच्या काळात शेतकऱ्यांसाठी आणि तरुण उद्योजकांसाठी पारंपरिक शेतीसोबतच पर्यायी व्यवसाय शोधणे अत्यावश्यक झाले आहे. हवामान बदल, अतिवृष्टी, दुष्काळ यामुळे शेतीतील उत्पादन घटते. अशा परिस्थितीत कमी खर्चात जास्त नफा देणारी मशरूम शेती हा एक उत्तम पर्याय ठरतो. कारण या व्यवसायासाठी मोठ्या जमिनीची आवश्यकता नसते, फक्त 1 गुंठा जागेतूनसुद्धा शेतकरी उत्तम उत्पन्न मिळवू शकतो.
मशरूम शेती म्हणजे काय?
मशरूम हा एक खाद्य बुरशी प्रकार आहे जो प्रथिनांनी, जीवनसत्त्वांनी व खनिजांनी समृद्ध आहे. त्यामुळे त्याला शाकाहारी लोकांसाठी “व्हेज नॉन-व्हेज” असेही म्हणतात. जगभरात मशरूमची मागणी झपाट्याने वाढत आहे. हॉटेल्स, रेस्टॉरंट्स, पिझ्झा शॉप्स, रिटेल मार्केट्स तसेच निर्यातीसाठी मशरूमची मागणी जास्त आहे.
यामुळे कमी खर्चात जास्त नफा देणारी मशरूम शेती आज तरुण उद्योजक व शेतकऱ्यांमध्ये लोकप्रिय होत आहे.
मशरूम शेतीची प्रक्रिया (Step by Step)
- जागेची निवड:
मशरूमसाठी थंड व दमट वातावरण लागते. घराच्या गच्चीवर, शेडमध्ये किंवा खोलीत मशरूम बेड लावता येतात. - सब्सट्रेट तयारी:
गव्हाचा भुसा, तांदळाची टरफले, ऊसाची पेंढा, कडधान्यांचे अवशेष वापरून बेड तयार करतात. - स्पॉन (बीज) लावणे:
मशरूमच्या जातीप्रमाणे बीज बेडमध्ये मिसळतात. भारतात ऑयस्टर (डिंगी), बटन मशरूम आणि शिटाके या जातींची शेती लोकप्रिय आहे. - तापमान व आर्द्रता नियंत्रण:
मशरूम वाढीसाठी 20°–25°C तापमान व 70-80% आर्द्रता आवश्यक असते. पाणी फवारणी करून ओलावा राखला जातो. - कापणी:
20 ते 25 दिवसांनंतर मशरूम तयार होतात. एका हंगामात 2-3 कापण्या करता येतात.
ही संपूर्ण प्रक्रिया सोपी असून थोडेसे प्रशिक्षण घेतल्यास कोणत्याही शेतकऱ्याला मशरूम शेती करता येते.
1 गुंठ्यात मशरूम शेतीचा खर्च व नफा
- प्रारंभीचा खर्च (एकदा होणारा):
- शेड बांधणी किंवा खोली तयारी – ₹8,000 ते ₹10,000
- प्लास्टिक/बेड साहित्य – ₹2,000
- वीज, पाणी व फवारणी उपकरणे – ₹2,000
- एकूण खर्च: अंदाजे ₹12,000 – ₹15,000
- प्रत्येक हंगामातील खर्च:
- स्पॉन (बीज) – ₹3,000 ते ₹4,000
- पेंढा, भुसा – ₹3,000 ते ₹5,000
- मजुरी व देखभाल – ₹2,000
- एकूण हंगामी खर्च: ₹8,000 – ₹10,000
- उत्पादन:
- 1 गुंठ्यातून 400 ते 500 किलो मशरूम
- बाजारभाव ₹120 – ₹150 प्रति किलो
- एकूण उत्पन्न: ₹50,000 – ₹70,000
- नफा:
खर्च वजा करून 25,000 – 50,000 रुपयांपर्यंत नफा मिळतो.
त्यामुळे 1 गुंठा जागेतही कमी खर्चात जास्त नफा देणारी मशरूम शेती हा व्यवसाय अत्यंत फायदेशीर ठरतो.
मशरूम मार्केटिंग स्ट्रॅटेजी
- स्थानिक बाजारपेठ: भाजी मंडई, किराणा दुकाने, शेतकरी थेट बाजार.
- हॉटेल व रेस्टॉरंट्स: पिझ्झा, पास्ता, बर्गर, चायनीज डिशेसमध्ये मशरूमचा वापर मोठ्या प्रमाणावर होतो.
- ऑनलाइन विक्री: Swiggy, Zomato, BigBasket सारख्या ऑनलाइन प्लॅटफॉर्मवर मशरूम विक्री करता येते.
- प्रोसेसिंग युनिट्स: मशरूमचे Pickle, Soup Powder, Dehydrated Mushrooms तयार करून जास्त नफा मिळवता येतो.
- निर्यात: भारतातून गल्फ देश व युरोपमध्ये मशरूमची मोठ्या प्रमाणावर मागणी आहे.
सरकारच्या योजना व अनुदान
- राष्ट्रीय बागायती अभियान (NHM):
मशरूम उत्पादन युनिट उभारण्यासाठी 40% पर्यंत अनुदान. - MIDH योजना (Mission for Integrated Development of Horticulture):
शेड व मशरूम उत्पादन साहित्याकरिता 50% पर्यंत अनुदान. - कृषी विज्ञान केंद्र (KVK):
प्रशिक्षण व तांत्रिक मार्गदर्शन मोफत दिले जाते. - PM Formalization of Micro Food Processing Enterprises (PMFME Scheme):
मशरूम प्रोसेसिंग युनिटसाठी कर्ज व अनुदान उपलब्ध.
शेतकरी जर या योजनांचा लाभ घेतला तर मशरूम शेतीचा खर्च आणखी कमी होतो आणि नफा वाढतो.
मशरूम शेतीतील आव्हाने
- शेडमध्ये स्वच्छता न ठेवल्यास कीड व रोगांचा प्रादुर्भाव होतो.
- बाजारपेठेतील दर चढ-उतार.
- थंड वातावरणाची गरज असल्यामुळे उन्हाळ्यात उत्पादन घटते.
मात्र योग्य व्यवस्थापन व प्रशिक्षण घेतल्यास ही आव्हाने सहज हाताळता येतात.
मशरूम शेतीबद्दल वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQ)
प्र. 1: मशरूम शेतीसाठी किती जागा लागते?
उ: फक्त 1 गुंठा जागेतूनही उत्तम नफा मिळवता येतो.
प्र. 2: मशरूमचे बाजारात दर किती मिळतात?
उ: साधारण ₹120 – ₹150 प्रति किलो, काही वेळा जास्तही मिळतात.
प्र. 3: मशरूम शेती सुरू करण्यासाठी प्रशिक्षण कुठे मिळते?
उ: कृषी विज्ञान केंद्र, कृषी विद्यापीठे व काही खाजगी संस्थांत प्रशिक्षण दिले जाते.
प्र. 4: मशरूम शेतकऱ्यांना सरकारी अनुदान मिळते का?
उ: होय, NHM, MIDH, PMFME अशा योजनांतर्गत 40-50% पर्यंत अनुदान मिळते.
प्र. 5: मशरूम किती दिवसांत तयार होते?
उ: साधारण 20 ते 25 दिवसांत पहिली कापणी मिळते.
निष्कर्ष
शेतकऱ्यांसाठी व तरुण उद्योजकांसाठी मशरूम शेती हा कमी खर्च, कमी जागा आणि कमी कालावधीमध्ये सुरू होणारा अत्यंत फायदेशीर व्यवसाय आहे. योग्य नियोजन, प्रशिक्षण, स्वच्छता व मार्केटिंग स्ट्रॅटेजीच्या मदतीने हा व्यवसाय शाश्वत उत्पन्नाचा स्रोत ठरू शकतो. त्यामुळे आजच्या परिस्थितीत कमी खर्चात जास्त नफा देणारी मशरूम शेती हा व्यवसाय एक सुवर्णसंधी आहे.