अद्रक लागवड – शेतकऱ्यांसाठी नफ्याचे आणि टिकाऊ शेतीचे एक उत्तम पीक
तुम्ही कधी विचार केला आहे का की आपल्या रोजच्या चहात टाकलेले अद्रक किती कामाचं असतं? चहाला सुगंध, औषधाला गुण आणि बाजारात चांगला दर — हे सगळं अद्रकामुळेच शक्य होतं. म्हणूनच आज मी तुम्हाला सांगणार आहे अद्रक लागवड कशी करायची, म्हणजे सुरुवातीपासून शेवटपर्यंतची संपूर्ण प्रक्रिया, जशी एक अनुभवी शेतकरी दुसऱ्याला सांगतो.
अद्रकाचं महत्त्व आणि मागणी
अद्रक म्हणजे फक्त मसाला नाही, तर शेतकऱ्यांसाठी नफ्याचं झाड आहे. देशांतर्गत आणि परदेशी बाजारपेठेत याला प्रचंड मागणी आहे. चहा उद्योग, औषध कंपन्या, तसेच सुकवलेलं अद्रक (सुंठ) यासाठीही मोठा व्यापार होतो.
महाराष्ट्र, कर्नाटक, केरळ आणि ईशान्य भारतात या पिकाची शेती मोठ्या प्रमाणावर होते. एकदा योग्य पद्धतीने अद्रक लागवड केली, तर वर्षभरात २० ते २५ टन उत्पादन मिळवणं शक्य असतं.
हवामान आणि जमीन
अद्रक लागवडीसाठी उबदार आणि दमट हवामान सर्वात योग्य मानलं जातं. तापमान २५ ते ३० अंश सेल्सिअसच्या दरम्यान राहिलं पाहिजे. पावसाचं प्रमाण १५०० ते २००० मि.मी. इतकं असावं.
मातीबाबत सांगायचं झालं तर — चिकण, दोमट, हलकी आणि निचरा चांगला असलेली जमीन अद्रकासाठी बेस्ट ठरते. माती थोडी आंबट (pH ५.५ ते ६.५) असली तरी चालते. पण पाणी साचलं की मुळकूज होण्याचा धोका असतो, म्हणून पाण्याचा निचरा उत्तम असलेली जमीन निवडा.
जमीन तयारी कशी करायची
लागवडीच्या आधी शेताची नीट नांगरणी करून माती सैल आणि भुसभुशीत करावी. २–३ वेळा गाळणी दिल्यानंतर प्रति हेक्टर २५ ते ३० टन शेणखत किंवा गांडूळ खत टाका.
यानंतर १ मीटर रुंद आणि २० सेंमी उंच बेड तयार करा. बेडच्या मध्ये चर ठेवा, म्हणजे पाणी साचणार नाही.
सेंद्रिय खत वापरल्यामुळे माती सुपीक राहते आणि अद्रकाचं पीक जोमात येतं.
बियाणे निवड आणि तयारी
अद्रक लागवडीसाठी रोगमुक्त, जाड आणि तजेलदार गाठी निवडाव्यात. साधारण प्रति हेक्टर २० ते २५ क्विंटल बियाणं आवश्यक असतं. प्रत्येक गाठीवर २ ते ३ कळ्या असाव्यात.
लागवडीपूर्वी गाठींना मॅन्कोझेब ०.३% द्रावणात ३० मिनिटं भिजवून सावलीत वाळवावं. यामुळे बुरशीजन्य रोग टळतात आणि उगवण चांगली होते. हा टप्पा नीट केला तर पुढचं अर्धं काम सोपं होतं.
लागवडीची योग्य वेळ आणि पद्धत
अद्रक लागवडीसाठी सर्वोत्तम काळ म्हणजे जून ते जुलै, म्हणजे खरीप हंगामाची सुरुवात. पाऊस आल्यावर माती ओलसर असते, त्या काळात लागवड उत्तम होते.
बेडमध्ये गाठी २० सेंमी अंतरावर आणि ५ सेंमी खोलीवर लावाव्यात. लावल्यानंतर हलकं पाणी द्यावं आणि वरून शेणखत, पानं किंवा उसाचं पाचट टाकावं.
आजकाल बरेच शेतकरी ड्रिप सिंचन पद्धतीचा वापर करतात. त्यामुळे पाण्याचा अपव्यय कमी होतो आणि खत थेट मुळापर्यंत पोहोचतं. ही पद्धत आधुनिक आणि टिकाऊ आहे.
खत व्यवस्थापन
अद्रकाला पोषक तत्वांची जास्त गरज असते. त्यामुळे लागवडीच्या वेळी २५–३० टन शेणखत टाकावं.
रासायनिक खतांमध्ये नत्र (N) ७५ किलो, स्फुरद (P) ५० किलो आणि पालाश (K) ५० किलो प्रति हेक्टर द्यावं.
नत्र हे तीन टप्प्यांत विभागून द्यावं — पहिलं ४० दिवसांनी, दुसरं ७५ दिवसांनी आणि तिसरं १२० दिवसांनी.
तसेच झिंक सल्फेट, आयर्न आणि मॅग्नेशियम यांसारखी सूक्ष्मअन्नद्रव्ये दिल्यास गाठी मोठ्या आणि दर्जेदार होतात.
जर तुम्ही सेंद्रिय शेती करत असाल, तर गांडूळ खत, जिवामृत आणि नीम अर्क वापरा. हे नैसर्गिक खत उत्पादन वाढवतात आणि मातीची गुणवत्ता सुधारतात.
सिंचन आणि तण नियंत्रण
पहिल्या महिन्यात आठवड्याला एकदा पाणी द्यावं, नंतर दर ८–१० दिवसांनी सिंचन करावं. मात्र मुळाजवळ पाणी साचू देऊ नका — त्यामुळे मुळकूज होऊ शकते.
तण नियंत्रणासाठी पहिल्या दोन महिन्यांत २–३ वेळा निंदणी करणं आवश्यक आहे.
एक खास टीप — मल्चिंग करा! नारळाची सुकलेली पानं, गवत किंवा उसाचं पाचट वापरा. यामुळे ओलावा टिकतो, तण कमी होतं आणि पिकाची वाढ जोमात होते.
रोग आणि कीड नियंत्रण
अद्रक पिकात सर्वाधिक दिसणारा रोग म्हणजे मुळकूज (Rhizome Rot). हा टाळण्यासाठी लागवडीपूर्वी बियाणं प्रक्रिया करणं फार महत्त्वाचं आहे.
रोग झाल्यास मॅन्कोझेब किंवा कार्बेन्डाझिम फवारणी करावी.
कीड नियंत्रणासाठी नीम अर्क (५%) फवारणी करा.
तसेच ट्रायकोडर्मा हरझीयानम जमिनीत मिसळल्यास रोगप्रतिकारशक्ती वाढते.
रासायनिक औषधांचा वापर मर्यादित ठेवा — जैविक उपाय टिकाऊ आणि मातीसाठी सुरक्षित असतात.
उत्पादन आणि नफा
योग्य पद्धतीने अद्रक लागवड केली आणि खत व सिंचन व्यवस्थापन नीट केलं, तर प्रति हेक्टर २० ते २५ टन उत्पादन सहज मिळतं.
बाजारभाव साधारण ₹३० ते ₹५० प्रति किलो मिळतो. त्यामुळे खर्च वजा केल्यावर ₹३ ते ₹५ लाखांपर्यंत निव्वळ नफा मिळतो.
सेंद्रिय पद्धतीने अद्रक उत्पादन केल्यास बाजारात आणखी चांगला दर मिळतो. काही शेतकरी सुकवलेलं अद्रक (सुंठ) तयार करूनही चांगला फायदा कमावतात. त्यामुळे हे पीक फक्त शेतीपुरतं मर्यादित राहत नाही, तर प्रक्रिया उद्योगातही नवे दरवाजे उघडतं.
निष्कर्ष
मित्रांनो, अद्रक लागवड ही फक्त शेती नाही, तर स्मार्ट शेती आहे. थोडं नियोजन, सेंद्रिय पद्धती आणि योग्य काळजी घेतली तर हे पीक वर्षभर नफा देणारं ठरतं.
ड्रिप सिंचन, मल्चिंग आणि जैविक उपायांचा वापर केल्यास उत्पादन वाढतं, माती सुपीक राहते आणि खर्च कमी होतो.
आज अनेक शेतकरी पारंपरिक पिकांपासून वळून अद्रक शेतीकडे येत आहेत, कारण हे पीक नफा जास्त, जोखीम कमी आणि मागणी कायम असलेलं आहे.