उडीद शेती ही भारतातील सर्वात महत्त्वाची डाळ पिकांपैकी एक आहे. प्रथिनांचा उत्तम स्रोत असलेली उडीद दाळ प्रत्येक भारतीय घरातील आहाराचा अविभाज्य भाग आहे. महाराष्ट्रात खरीप आणि उन्हाळी हंगामात उडीद शेती मोठ्या प्रमाणावर केली जाते. या पिकाला कमी पाणी लागते आणि ६५-७० दिवसांत पीक तयार होते. परंतु, या मध्ये कीटक आणि रोगांचा प्रादुर्भाव मोठ्या प्रमाणात होतो, ज्यामुळे उत्पादनात ३०-४०% नुकसान होऊ शकते. या ब्लॉगमध्ये आपण उडीद शेती साठी आवश्यक लागवड तंत्र आणि कीड-रोग व्यवस्थापनाबद्दल सविस्तर माहिती पाहूया.
उडीद लागवडीसाठी शेतजमीन तयारी आणि योग्य जातींची निवड
शेतजमीन तयारी
उडीद शेती साठी योग्य शेतजमीन तयारी करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. काळी, लाल किंवा पिवळी माती ज्याचे pH मूल्य ६.५ ते ७.५ आहे ती उडीद शेती साठी उत्तम मानली जाते. सुरुवातीला दोन ते तीन खोल नांगरण्या घ्याव्यात आणि मातीची भुसभुशीत रचना तयार करावी.
प्रत्येक हेक्टरी ८-१० टन शेणखत किंवा कंपोस्ट खत शेतात मिसळावे. उडीद हे डाळीचे पीक असल्याने राइझोबियम बॅक्टेरिया बियाण्यावर लावल्यास हवेतील नत्र स्थिरीकरण होऊन २०-२५ किलो नत्र प्रति हेक्टरी वाचते.
योग्य जातींची निवड
उडीद शेती मध्ये योग्य जातीची निवड यशाची गुरुकिल्ली आहे. महाराष्ट्रातील परिस्थितीसाठी शिफारशीत जाती:
- TAU-1: खरीप हंगामासाठी योग्य, ७०-७५ दिवसांत पीक तयार
- TPU-4: रोगप्रतिरोधक क्षमता चांगली
- उदय: पिवळा मोजॅईक विषाणू रोगास प्रतिरोधक
- पूसा बैसाखी: उन्हाळी हंगामासाठी उत्तम, ६०-६५ दिवसांत तयार
बियाणे लागवडीपूर्वी ट्रायकोडर्मा किंवा कार्बेंडाझिम (२ ग्रॅम प्रति किलो बियाणे) ने प्रक्रिया करावे. लागवड अंतर ओळीत ३० सेमी आणि झाडामध्ये १० सेमी ठेवावे.
उडीद शेतीतील प्रमुख कीटक आणि त्यांचे व्यवस्थापन
पानावरील इळ्या आणि फुलकिडे
उडीद शेती मध्ये लागवडीनंतर २०-२५ दिवसांनी पानावरील इळ्या आणि फुलकिड्यांचा प्रादुर्भाव सुरू होतो. पानावरील इळ्या पानांना खाऊन टाकतात तर फुलकिडे पानातील रस शोषून पाने पिवळी करतात आणि वाकड्या करतात.
व्यवस्थापन उपाय:
- प्रत्येक हेक्टरी १० फेरोमोन सापळे लावावेत
- नीम तेल (३० मिली प्रति १० लिटर पाणी) फवारणी करावी
- क्विनालफॉस २५% EC (१.५ लिटर प्रति हेक्टर) किंवा प्रोफेनोफॉस फवारावे
पांढरी माशी आणि शेंगा पोखरणारा अळी
पांढरी माशी हा उडीद शेती मधील सर्वात धोकादायक कीटक आहे कारण तो पिवळा मोजॅईक विषाणू रोग पसरवतो. शेंगा पोखरणारा अळी (हेलिकोव्हर्पा आर्मिजेरा) शेंगांमध्ये शिरून दाण्यांना नुकसान करतो आणि ३०-४०% उत्पादन कमी करतो.
व्यवस्थापन उपाय:
- इमिडाक्लोप्रिड १७.८% SL (२५० मिली प्रति हेक्टर) पांढऱ्या माशीसाठी
- स्पिनेटोरॅम ११.७% SC किंवा इमामेक्टिन बेंझोएट शेंगा अळीसाठी
- बीटी (बॅसिलस थुरिंजेन्सिस) जैविक कीटकनाशक – १ किलो प्रति हेक्टर
उडीद शेतीतील प्रमुख रोग आणि त्यांचे एकात्मिक व्यवस्थापन
करपा रोग आणि पावडरी मिल्ड्यू
उडीद शेती मध्ये सरकोस्पोरा करपा रोग (Cercospora leaf spot) आणि पावडरी मिल्ड्यू हे दोन मुख्य बुरशीजन्य रोग आहेत. करपा रोगामध्ये पानांवर तपकिरी ठिपके दिसतात तर पावडरी मिल्ड्यूमध्ये पानांवर पांढरा पावडरसारखा आवरण तयार होते.
व्यवस्थापन:
- प्रोपिकोनाझोल २५% EC (५०० मिली प्रति हेक्टर) फवारणी
- गंधक आधारित फवारणी (३ किलो प्रति हेक्टर) पावडरी मिल्ड्यूसाठी
- मॅन्कोझेब ७५% WP (२ किलो प्रति हेक्टर) प्रतिबंधात्मक फवारणी
पिवळा मोजॅईक विषाणू रोग (YMV)
पिवळा मोजॅईक विषाणू (Yellow Mosaic Virus) हा उडीद शेती चा सर्वात विनाशकारी रोग आहे. पांढरी माशी या रोगाचा वाहक आहे. या रोगात पाने पिवळी पडतात, वाढ खुंटते आणि उत्पादन पूर्णपणे नाहीसे होऊ शकते.
व्यवस्थापन:
- रोगप्रतिरोधक जाती (उदय, TAU-1) लावणे
- पांढऱ्या माशीचे नियंत्रण नीम तेल आणि इमिडाक्लोप्रिड फवारणीने
- रोगग्रस्त झाडे लागवडीच्या सुरुवातीलाच काढून शेताबाहेर नष्ट करणे
- प्रतिबंधात्मक उपाय म्हणून थायमिथॉक्झॅम बियाणे प्रक्रिया (१० ग्रॅम प्रति किलो)
मूळ कुजणे आणि करपा रोग
मातीतून होणारा मूळ कुजणे (Root rot) रोग अतिवृष्टी किंवा जलसाठ्यामुळे होतो. उडीद शेती मध्ये योग्य जलनिचरा व्यवस्था नसल्यास हा रोग महामारी रूप घेतो.
व्यवस्थापन:
- बियाणे प्रक्रिया ट्रायकोडर्मा व्हिरिडी (८ ग्रॅम प्रति किलो)
- शेतात जलनिचरा नाल्या काढणे
- कार्बेंडाझिम + मॅन्कोझेब संयुक्त फवारणी
एकात्मिक कीड-रोग व्यवस्थापन (IPM) आणि शेतकृषी पद्धती
उडीद शेती मध्ये केवळ रासायनिक नियंत्रणाऐवजी एकात्मिक व्यवस्थापन (Integrated Pest Management) अवलंबल्यास उत्तम परिणाम मिळतात आणि उत्पादन खर्च कमी होतो.
शेतकृषी पद्धती
- पीक आवर्तन: उडीद शेती नंतर धान्य पिके (तांदूळ, ज्वारी) घ्यावीत. सलग डाळीचे पीक घेऊ नये
- आंतरपीक: ज्वारी + उडीद (२:१) आंतरपीक पद्धत कीटकांचा प्रादुर्भाव कमी करते
- स्वच्छ शेती: आधीच्या पिकाचे अवशेष पूर्णपणे नष्ट करावेत
- उन्हाळी खोल नांगरणी: मातीतील अळ्या आणि बीजाणू नष्ट होतात
जैविक नियंत्रण
- नीम तेल (१०,००० ppm) – ३० मिली प्रति १० लिटर पाणी
- ट्रायकोडर्मा व्हिरिडी – मातीत आणि बियाणे प्रक्रिया
- बॅसिलस थुरिंजेन्सिस (Bt) – इळ्यांच्या नियंत्रणासाठी
- एनपीव्ही (Nuclear Polyhedrosis Virus) – शेंगा अळीसाठी
साप्ताहिक निरीक्षण आणि निर्णय घेणे
उडीद शेती मध्ये आठवड्यातून एकदा शेत तपासणी अत्यावश्यक आहे. आर्थिक हानी पातळी (Economic Threshold Level) गाठल्यावरच फवारणी करावी:
- पानावरील इळ्या: २-३ इळ्या प्रति मीटर ओळ
- फुलकिडे/पांढरी माशी: ५-१० कीटक प्रति झाड
- शेंगा अळी: १-२ अळ्या प्रति ५ झाडे
सुरक्षित फवारणी आणि निष्कर्ष
सुरक्षित फवारणीच्या सूचना
उडीद शेती मध्ये कीटकनाशके फवारताना खालील काळजी घ्यावी:
- फवारणी सकाळी किंवा संध्याकाळी ५-६ वाजता करावी
- संरक्षक साधने – हातमोजे, मास्क, चष्मा वापरावेत
- शिफारशीत प्रमाणातच कीटकनाशके वापरावीत
- फुलोऱ्यानंतर फवारणी टाळावी जेणेकरून मधमाशांचे संरक्षण होईल
- प्रतीक्षा कालावधी (कापणीपूर्वी १५ दिवस) पाळावा
निष्कर्ष
उडीद शेती हे अल्पमुदतीचे आणि फायदेशीर पीक आहे. योग्य जातीची निवड, शेतजमीन तयारी, एकात्मिक कीड-रोग व्यवस्थापन आणि वेळोवेळी निरीक्षण यांचा सुसंगत अवलंब केल्यास १०-१२ क्विंटल प्रति हेक्टर उत्पादन मिळू शकते. रासायनिक नियंत्रणाबरोबरच जैविक पद्धती, शेतकृषी उपाय आणि रोगप्रतिरोधक जाती यांचा वापर करून उडीद शेती टिकाऊ आणि नफ्याची बनवता येते. शेतकऱ्यांनी नियमित कृषी विभागाच्या मार्गदर्शनाखाली आणि शास्त्रशुद्ध पद्धतीने शेती करावी.