शेतकरी बांधवांनो, आपल्याला करडई या तेलबिया पिकाबद्दल माहिती आहे का? महाराष्ट्र राज्याचे रब्बी हंगामातील करडई हे महत्त्वाचे तेलबिया पीक आहे आणि करडई लागवड क्षेत्र व उत्पादन या बाबतीत महाराष्ट्राचा भारतात पहिला क्रमांक लागतो. भारतातील एकूण उत्पादनापैकी ७२ टक्के उत्पादन एकट्या महाराष्ट्रात होते!
करडई हे पारंपरिक आणि आधुनिक दोन्ही दृष्टीकोनातून महत्त्वाचे पीक आहे. संस्कृतमध्ये करडईला कुसुंभ म्हणतात आणि एकेकाळी महाराष्ट्रात कुसुंबी रंगांच्या साड्यांची चलती होती. आज करडईचा वापर केवळ तेलासाठीच नाही, तर साबण, रंग, वर्णीश आणि अनेक औद्योगिक उत्पादनांमध्ये केला जातो. या ब्लॉगमध्ये आपण करडई लागवड कशी करावी आणि कोरडवाहू भागात हे पीक कसे फायदेशीर ठरते याबद्दल माहिती घेऊया.
योग्य हवामान आणि मातीची निवड
करडई पिकास थंड आणि कोरड हवामान मानवते. जास्त पाऊस किंवा आर्द्रता यामुळे रोगांचा प्रादुर्भाव वाढतो, म्हणूनच कोरडवाहू प्रदेशांसाठी करडई लागवड ही आदर्श पर्याय आहे. हे पीक रब्बी हंगामात घेतले जाते आणि थंड, कोरडे हवामान या पिकासाठी अनुकूल असते.
मध्यम ते भारी काळी जमीन करडई लागवड साठी उत्तम मानली जाते. साठ सेंटिमीटरपेक्षा जास्त खोल जमिनीत करडईचे पीक चांगले येते. पाण्याचा निचरा चांगला असणारी आणि ओलावा टिकवून ठेवणारी जमीन निवडावी. pH मूल्य ७.५ ते ८ दरम्यान असलेली जमीन योग्य असते. पाणी साचणारी जमीन टाळावी कारण यामुळे मुळकुज रोगाचा धोका वाढतो.
बियाण्यांची निवड आणि पेरणी पद्धत
करडई लागवड यशस्वी करण्यासाठी योग्य वाण निवडणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. भीमा हे महाराष्ट्र राज्यात लागवडीसाठी प्रमुख प्रसारित वाण आहे ज्याचा कालावधी १२०-१३० दिवस असून १२-१४ क्विंटल प्रति हेक्टर उत्पादन देते. फुले कुसुमा, एस.एस.एफ. ६५८, एस.एस.एफ. ७०८ आणि डी.एस.एच. १८५ हे इतर शिफारशीत वाण आहेत.
पेरणीची योग्य वेळ ही करडई लागवड यशस्वी करण्याची गुरुकिल्ली आहे. सर्वसाधारणपणे २५ सप्टेंबर ते १० ऑक्टोबर दरम्यान करडईची लागवड करावी. लवकर पेरणी केल्यास मावा किडीचा प्रादुर्भाव कमी होतो आणि उत्पादन चांगले मिळते. नोव्हेंबरनंतरची उशिरा पेरणी टाळावी कारण यामुळे उत्पादनात मोठी घट होते.
पेरणीसाठी १२ ते १५ किलो बियाणे प्रति हेक्टरी लागते. कोरडवाहू क्षेत्रात दोन ओळींत ४५ सेंमी आणि दोन रोपांत २० सेंमी अंतर ठेवावे. पाभरीने ५ ते ६ सेंटीमीटर खोलीपर्यंत पेरणी करावी आणि पेरणीपूर्वी बियाण्यास प्रति किलो तीन ग्रॅम या प्रमाणात थायरम औषध चोळावे जेणेकरून बियाण्यातून पसरणारे रोग टाळता येतील.
खत व्यवस्थापन आणि सिंचन
करडई हे पीक रासायनिक खतास चांगला प्रतिसाद देते. कोरडवाहू पिकास ५० किलो नत्र (११० किलो युरिया) व २५ किलो स्फुरद (१५६ किलो सिंगल सुपर फॉस्फेट) प्रती हेक्टरी द्यावे. बागायती किंवा ओलिताखालील पिकासाठी ७५ किलो नत्र (१६३ किलो युरिया) व ५० किलो स्फुरद (२३५ किलो सिंगल सुपर फॉस्फेट) प्रति हेक्टरी द्यावे. यासोबत १० ते १२ गाड्या चांगले कुजलेले शेणखत शेवटच्या कुळवाच्या पाळीआधी मातीत मिसळावे.
करडई लागवड ही मुख्यत्वे खरीप हंगामात जमिनीत साठवलेल्या ओलाव्यावर घेतली जाते. करडई हे कमी पाण्यात येणारे व अवर्षणाचा ताण सहन करणारे पीक आहे. जिरायती (कोरडवाहू) पिकात पाण्याची गरज नाही, पण बागायती पिकात फुलोरा आणि बोंड भरण्याच्या अवस्थेत २-३ पाणी देता येतात.
कोरडवाहू भागातील विशेष फायदे
करडईची मुळे जमिनीत १४० ते १५० सेंटिमीटर खोलवर जात असल्यामुळे, जमिनीतील खालच्या थरातील अन्नद्रव्ये आणि ओलाव्याचा उपयोग करून घेते. हे करडई लागवड चे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य आहे! या पिकाचे वैशिष्ट्य असे की, कमी पाण्यावर तसेच अवर्षणावर मात करण्याची क्षमता या पिकात जास्त आहे. पिकाच्या पानांवर काटे येत असल्यामुळे पर्णोत्सर्जन कमी होऊन पीक प्रतिकूल परिस्थितीत तग धरते.
करडई लागवड केल्याने जमिनीची सुपीकता टिकते कारण हे पीक जमिनीच्या खोल थरातून पोषक तत्त्वे वर आणते. पिकाच्या अवशेषांमुळे सेंद्रिय पदार्थ वाढतो आणि पुढील पिकाला फायदा होतो. याशिवाय या पिकात कमी मजूर खर्च लागतो आणि उत्पादन खर्च कमी असतो.
रोग व कीड नियंत्रण
मावा ही करडई या पिकावर पडणारी मुख्य कीड आहे. या पिकाची पेरणी उशीराने केल्यास या कीडीचा प्रादुर्भाव आढळून येतो ज्यामुळे पिकाचे २५-३० टक्के नुकसान होऊ शकते. मावा किडीचे नियंत्रण करण्यासाठी लवकर पेरणी करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. सप्टेंबर दुसऱ्या पंधरवड्यात पेरणी केल्यास या किडीचा प्रादुर्भाव कमी होतो.
रासायनिक नियंत्रणासाठी क्विनॉलफॉस किंवा डायमिथोएट फवारणी करावी. आवश्यकतेनुसार २-३ फवारण्या करणे आवश्यक ठरते. पानावरील ठिपके रोगासाठी कॉपर ऑक्सीक्लोराइड फवारणी करावी. सेंद्रिय पद्धतीने नीमाचे तेल १% फवारणी किंवा निंबोळी १०% द्रावण वापरता येते. मुळकुज रोग टाळण्यासाठी योग्य जमीन निवड आणि पाण्याचा निचरा सुधारणे महत्त्वाचे आहे.
उत्पादन, खर्च व नफा
मध्यम प्रकारच्या जमिनीत सुमारे १० ते १२ क्विंटल, भारी जमिनीत १४ ते १६ क्विंटल व ओलीताच्या जमिनीत २० ते २५ क्विंटल प्रति हेक्टरी इतके उत्पादन मिळते. करडई लागवड चा खर्च इतर पिकांपेक्षा कमी असतो.
प्रति एकर अंदाजे खर्च:
- बियाणे, शेणखत आणि रासायनिक खत: ₹५,००० ते ₹६,०००
- जमीन तयारी, पेरणी आणि तणनाशन: ₹४,०००
- कीड-रोग नियंत्रण: ₹१,५००
- काढणी व मळणी: ₹३,०००
- एकूण खर्च: ₹१३,५०० ते ₹१५,०००
करडईचा सरासरी बाजारभाव ₹५,५०० ते ₹७,००० प्रति क्विंटल असतो. सरकार दरवर्षी किमान आधार मूल्य (MSP) जाहीर करते जे २०२४-२५ साठी ₹५,६५० प्रति क्विंटल. शिखर हंगामात ₹८,००० पर्यंत भाव मिळतो.
कोरडवाहू लागवड नफा: ५ क्विंटल उत्पादन × ₹६,००० = ₹३०,০০০, खर्च ₹१४,०००, निव्वळ नफा: ₹१६,०००.
बागायती लागवड नफा: ९ क्विंटल × ₹६,५०० = ₹५८,५००, खर्च ₹१४,०००, निव्वळ नफा: ₹४४,५००.
टरफलरहित बियांपासून तयार झालेली पेंड जनावरांना खुराक म्हणून देतात आणि सालयुक्त बियांची पेंड ही खत म्हणून वापरली जाते, यामुळे अतिरिक्त उत्पन्नही मिळते.
राष्ट्रीय खाद्यतेल – तेलबिया अभियान
पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या अध्यक्षतेखालील केंद्रीय मंत्रिमंडळाने राष्ट्रीय खाद्यतेल (एनएमईओ) – तेलबिया अभियानास मंजुरी दिली आहे. देशातील तेलबिया उत्पादन वाढवणे आणि खाद्यतेल क्षेत्रात आत्मनिर्भरता (स्वयंपूर्णता) साध्य करणे हा या उपक्रमाचा प्रमुख उद्देश आहे. 2024-25 ते 2030-31 या सात वर्षांच्या कालावधीत ₹10,103 कोटी रुपयांच्या अंदाजित खर्चासह या योजनेची अंमलबजावणी करण्यात येणार आहे.
निष्कर्ष
शेतकरी बांधवांनो, करडई लागवड ही खरोखरच कोरडवाहू भागासाठी वरदान ठरलेले पीक आहे. कमी पाणी, कमी मजूर आणि कमी खर्चात प्रति एकर ₹१५,००० ते ₹४०,००० निव्वळ नफा मिळतो. सरकारी MSP हमी आणि बाजारात नेहमी मागणी असल्यामुळे हे पीक आर्थिकदृष्ट्या सुरक्षित आहे.
करडई तेलामध्ये लिनोलिक आम्लाचे प्रमाण जास्त असून ते हृदयाच्या आरोग्यासाठी उपयुक्त आहे, यामुळे बाजारात नेहमीच मागणी राहते. पाण्याचा तुटवडा आणि हवामान बदलाच्या काळात करडई लागवड हा स्थिर उत्पन्नाचा स्रोत ठरू शकतो. योग्य वाणाची निवड करा, सप्टेंबर महिन्यात पेरणी करा आणि सरकारी योजनांचा लाभ घ्या.