चिकू हे महाराष्ट्रातील सर्वात लोकप्रिय आणि फायदेशीर फळ आहे. कोकण, पश्चिम महाराष्ट्र आणि गुजरातमध्ये मोठ्या प्रमाणावर चिकू लागवड केली जाते आणि शेतकऱ्यांना चांगले उत्पन्न मिळवून देते. योग्य चिकू बाग व्यवस्थापन केल्यास एका एकर जमिनीतून वर्षाला 4 ते 6 लाख रुपयांपर्यंत उत्पन्न मिळू शकते. चिकूची बाग लावणे सोपे आहे, पण ती यशस्वी करणे म्हणजे विज्ञान आणि अनुभव यांचा योग्य मेळ असतो. चिकूला वर्षभर बाजारपेठेत उत्तम मागणी असते कारण याचा वापर थेट फळ म्हणून, मिठाई, आईस्क्रीम आणि शेक बनवण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर केला जातो. देशातच नव्हे तर परदेशातही चिकूला चांगली मागणी आहे. या लेखात आपण चिकू बागायतीच्या प्रत्येक महत्त्वाच्या पैलूवर सविस्तर चर्चा करणार आहोत.
माती निवड आणि हवामान
चिकू लागवडीसाठी योग्य माती निवड करणे हा यशाचा पहिला पाया आहे. चिकू खोल, सुपीक आणि चांगल्या जलनिकासाची सुविधा असलेल्या मातीत उत्कृष्ट वाढते. वाळूमिश्रित चिकणमाती किंवा काळी माती चिकूसाठी आदर्श मानली जाते. मातीचा pH 6.5 ते 8.0 दरम्यान असावा कारण अम्लीय किंवा अत्यधिक क्षारयुक्त मातीत चिकू झाडे नीट वाढत नाहीत. जमिनीत पाण्याचा निचरा उत्तम असावा, पाणी साचल्यास मुळांचे सडणे सुरू होते आणि झाड मरण पावू शकते. पाणी साचणाऱ्या जमिनीत चिकूची लागवड कधीही करू नये.
चिकू उष्ण आणि दमट हवामानात उत्तम वाढते. आदर्श तापमान 24 ते 28 अंश सेल्सिअस आणि वार्षिक पर्जन्यमान 1250 ते 2000 मिमी असावे. जास्त थंडी, दंव आणि पाला यांचा चिकू झाडांवर नकारात्मक परिणाम होतो आणि झाडांची वाढ खुंटते. लागवडीपूर्वी जमीन 2-3 वेळा खोलवर नांगरून मातीला भुसभुशीत करावी. तण आणि मागील पिकाचे अवशेष काढून टाकावेत. योग्य माती आणि हवामानामुळे चिकू झाडाची वाढ चांगली होते आणि रोगांचा प्रादुर्भाव कमी राहतो. चिकू बाग व्यवस्थापन करताना प्रथम मृदा चाचणी करून मातीची सुपिकता तपासावी आणि कमतरता असल्यास त्यानुसार खते द्यावीत.
लागवड पद्धती आणि अंतर व्यवस्थापन
चिकू बाग व्यवस्थापन: चिकूची लागवड योग्य पद्धतीने केली तर झाडे लवकर फळे देतात आणि उत्पादन जास्त मिळते. बीजाद्वारे लागवड केल्यास झाडाला फळे येण्यास 8 ते 10 वर्षे लागतात, म्हणून व्यावसायिक दृष्ट्या कलम किंवा ग्राफ्टिंग पद्धत सर्वोत्तम आहे. यामध्ये केवळ 3 ते 4 वर्षे लागतात आणि मातृवृक्षाचे सर्व गुणधर्म राखले जातात. कलमाची रोपे स्थानिक कृषी विज्ञान केंद्र किंवा विश्वासार्ह रोपवाटिकेतून घ्यावीत. रोपे निवडताना ती निरोगी, रोगमुक्त, किमान 60-90 सेमी उंची आणि चांगल्या जातीची असल्याची खात्री करावी.
लागवड अंतर 8 × 8 मीटर किंवा 10 × 10 मीटर ठेवावे. अशा प्रकारे एका एकरात सुमारे 40 ते 50 रोपे लावता येतात. योग्य अंतर ठेवल्याने झाडांना पुरेसा सूर्यप्रकाश, हवा आणि पोषण मिळते, ज्यामुळे उत्पादन वाढते. जून ते जुलै किंवा ऑगस्ट ते सप्टेंबर हा लागवडीचा सर्वोत्तम हंगाम आहे. पावसाळ्याच्या सुरुवातीला लागवड केल्यास रोपांना पुरेसे पाणी मिळते आणि ते लवकर रुजतात. रोपे लावताना 60 × 60 × 60 सेमी आकाराचे खड्डे खणावेत. खड्ड्यातील माती बाहेर काढून तिच्यात 20 ते 25 किलो चांगले कुजलेले शेणखत, 500 ग्रॅम सिंगल सुपर फॉस्फेट आणि 250 ग्रॅम पोटॅश मिसळावे. ही मिश्रित माती खड्ड्यात परत भरून 15 दिवस तशीच ठेवावी, त्यानंतर खड्ड्याच्या मध्यभागी रोप लावून पुरेसे पाणी द्यावे. रोप लावताना त्याचे मूळ मातीच्या पातळीशी बरोबर असावे, खोलवर किंवा उंचावर लावू नये.
खत व्यवस्थापन तंत्र
चिकू झाडाला योग्य पोषण मिळाले तरच ते चांगले वाढते आणि भरपूर फळे देते. खत व्यवस्थापन हा यशस्वी बागायतीचा महत्त्वाचा घटक आहे. रोप लावल्यानंतर प्रथम वर्षी प्रत्येक झाडाला 10 किलो शेणखत, 100 ग्रॅम नत्र, 50 ग्रॅम स्फुरद आणि 50 ग्रॅम पालाश द्यावे. दुसऱ्या वर्षी हे प्रमाण दुप्पट करावे आणि त्यानंतर दरवर्षी वाढवीत जावे. दहाव्या वर्षानंतर प्रत्येक झाडाला 100 किलो शेणखत, 1 किलो नत्र, 500 ग्रॅम स्फुरद आणि 500 ग्रॅम पालाश द्यावे. सेंद्रिय खत जसे की कंपोस्ट, वर्मीकंपोस्ट, हिरवळ खत आणि जैव खत यांचा वापर केल्यास मातीची सुपिकता दीर्घकाळ टिकून राहते आणि झाडांना सातत्याने पोषण मिळत राहते.
झाडाच्या सभोवती 1 ते 1.5 मीटर व्यासाचे वर्तुळाकार चर खणून त्यात खत टाकावे आणि मातीने झाकावे. हे काम पावसाळ्याच्या सुरुवातीला करावे जेणेकरून पावसाच्या पाण्याबरोबर खत मातीत मिसळून जाईल. सूक्ष्म अन्नद्रव्यांची कमतरता देखील लक्षात घेणे आवश्यक आहे. झिंक, बोरॉन, मॅग्नेशियम आणि लोहयुक्त खतांचा वापर केल्यास पानांची पिवळेपणा, फुलांचे गळणे आणि फळांचा विकास थांबणे यासारख्या समस्या टळतात. वर्षातून दोन वेळा मृदा चाचणी करून खतांची मात्रा ठरवावी, यामुळे योग्य प्रमाणात खत वापरता येते आणि खर्च कमी होतो. चिकू बाग व्यवस्थापन मध्ये खताकडे दुर्लक्ष केल्यास झाडांची वाढ खुंटते आणि उत्पादन लक्षणीय कमी होते.
सिंचन आणि पाणी व्यवस्थापन
चिकू झाडाला नियमित पाणी आवश्यक असते, परंतु जमिनीत पाणी साचू नये याची काळजी घ्यावी. उन्हाळ्यात आठवड्यातून एकदा, पावसाळ्यात आवश्यकतेनुसार आणि हिवाळ्यात 15 दिवसांनी एकदा पाणी द्यावे. ठिबक सिंचन पद्धत चिकूसाठी सर्वात योग्य आहे कारण यामुळे पाण्याचा अपव्यय टळतो, झाडांना आवश्यक प्रमाणात पाणी मिळते आणि तणनाशकांसह खतांची फवारणी देखील करता येते. फुलोऱ्याच्या आणि फळधारणेच्या वेळी पाण्याची कमतरता झाल्यास फुले आणि फळे मोठ्या प्रमाणात गळतात, त्यामुळे या काळात सिंचनाकडे विशेष लक्ष द्यावे.
पावसाळ्यात जास्त पाऊस पडल्यास बागेतून अतिरिक्त पाणी बाहेर काढण्यासाठी जलनिकास चर तयार करावेत. झाडाच्या सभोवती शेणखत, गवत किंवा प्लास्टिक शीटने मल्चिंग केल्यास मातीतील ओलावा टिकून राहतो, तणांची वाढ कमी होते आणि पाण्याची बचत होते. सिंचनाचा कार्यक्रम हवामान, मातीचा प्रकार आणि झाडाचे वय यानुसार ठरवावा. तरुण झाडांना जास्त पाणी आवश्यक असते, तर प्रौढ झाडे कमी पाण्यातही चांगले वाढतात. योग्य सिंचन व्यवस्थापनामुळे चिकू बाग व्यवस्थापन यशस्वी होते आणि उत्पादन 25-30% वाढते.
छाटणी आणि देखभाल
चिकू झाडांची नियमित छाटणी आणि देखभाल केल्यास फळधारणा वाढते आणि रोगांचा प्रादुर्भाव कमी होतो. फळतोड झाल्यानंतर मे-जून महिन्यात छाटणी करावी, यावेळी नवीन फांद्या फुटतात आणि पुढच्या हंगामात फुलोरा चांगला येतो. मृत, रोगग्रस्त, कमकुवत आणि आतल्या बाजूला वाढणाऱ्या फांद्या काढून टाकाव्यात. एकमेकांवर घासणाऱ्या फांद्या देखील काढाव्यात कारण यामुळे जखम होऊन रोगांचा संसर्ग होतो. झाडाला छत्रीसारखा किंवा गोलाकार आकार द्यावा, यामुळे सूर्यप्रकाश आणि हवा झाडाच्या आतल्या भागापर्यंत पोहोचते आणि फळधारणा सर्वत्र समान होते.
छाटणीनंतर कापलेल्या भागांवर बोर्डो पेस्ट लावावी, यामुळे संसर्ग होत नाही आणि जखम लवकर भरून येते. बागेत नियमित तण काढावे कारण तणांमुळे झाडांना मिळणारे पोषण कमी होते आणि कीटकांना आश्रय मिळतो. गळलेली पाने, फुले आणि फळे गोळा करून जाळून टाकावीत, यामुळे रोगांचा प्रसार रोखता येतो. बागेची स्वच्छता राखणे हा चिकू बाग व्यवस्थापन चा महत्त्वाचा भाग आहे. नियमित छाटणी केल्याने फळधारणा 30-40% वाढते आणि फळांचा आकार देखील मोठा होतो.
कीड आणि रोग नियंत्रण
चिकूवर अनेक प्रकारच्या कीड आणि रोगांचा हल्ला होतो. फळाचे पतंग, माशी, पांढरा माशी, माइट्स आणि खवले हे मुख्य कीड आहेत. फळाच्या पतंगामुळे फळात अळ्या पडतात आणि फळे खराब होतात, ज्यामुळे 30-40% नुकसान होऊ शकते. पानांवर ठिपके, पावडरी मिल्ड्यू, खोडाचा कर्करोग आणि मुळांचे सडणे हे प्रमुख रोग आहेत. सेंद्रिय नियंत्रणासाठी नीम तेल 5 मिली प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी. लसूण-मिरची द्रावण आणि गौमूत्र 10% मिश्रणाची फवारणी देखील प्रभावी आहे. पिवळे चिकट सापळे लावून माशांचे नियंत्रण करावे, हे सर्वात सोपे आणि प्रभावी उपाय आहे.
रासायनिक नियंत्रणासाठी कीटकांवर इमिडाक्लोप्रिड 0.5 मिली प्रति लिटर किंवा डायमेथोएट 2 मिली प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारावे. रोग नियंत्रणासाठी कॉपर ऑक्सिक्लोराईड 3 ग्रॅम प्रति लिटर किंवा कार्बेन्डाझिम 1 ग्रॅम प्रति लिटर वापरावे. फुलोऱ्यापूर्वी, फुलोऱ्यानंतर आणि फळ येण्याच्या काळी नियमित फवारणी करावी. वर्षातून 4-5 वेळा प्रतिबंधात्मक फवारणी आवश्यक आहे. सेंद्रिय आणि रासायनिक पद्धतींचा समन्वय साधावा. बागेत पक्षी आणि फायदेशीर कीटकांना आकर्षित करण्यासाठी फुलझाडे लावावीत. कीड-रोग नियंत्रणाकडे दुर्लक्ष केल्यास उत्पादन 40-50% कमी होते आणि चिकू बाग व्यवस्थापन अपयशी ठरते.
फळधारणा, तोडणी आणि विक्री
चिकू बाग व्यवस्थापन योग्य प्रकारे केले तर चिकू वर्षातून 2 ते 3 वेळा फुलते आणि मुख्य फुलोरा एप्रिल-मे आणि ऑक्टोबर-नोव्हेंबर मध्ये येतो. फुलोऱ्यापासून फळ पिकायला 6 ते 9 महिने लागतात. फळधारणा वाढवण्यासाठी फुलोऱ्याच्या वेळी बोरॉन 1 ग्रॅम प्रति लिटर आणि कॅल्शियम 2 ग्रॅम प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारावे. NAA 20 ppm फवारणीने फुले आणि फळे गळणे थांबते आणि फळधारणा 20-25% वाढते. मधमाश्या आणि इतर परागकणक कीटकांसाठी बागेत सूर्यफूल, गेंडा किंवा इतर फुलझाडे लावावीत, यामुळे नैसर्गिक परागकण होते आणि फळधारणा वाढते.
एका झाडाला योग्य काळजी घेतल्यास वर्षाला 150 ते 300 किलो उत्पादन मिळू शकते. एका एकरातून सरासरी 8 ते 12 टन उत्पादन मिळते. चिकू फळ पिकल्यावर हिरवेच तोडावे कारण ते तोडल्यानंतर पिकते. फळ दाबल्यावर मऊ वाटल्यास आणि सालीवर किंचित पांढरेपणा दिसल्यास ते तोडण्यास तयार असते. फळे काळजीपूर्वक तोडून साफसफाई करावी आणि टोपल्यांमध्ये भरावीत. थंड ठिकाणी 7 ते 10 दिवस साठवता येतात, तर कोल्ड स्टोरेजमध्ये 2-3 आठवडे टिकवता येतात.
फळे आकार, वजन आणि गुणवत्तेनुसार विभागावीत. उत्तम दर्जाची मोठी फळे निर्यातीसाठी आणि दुय्यम दर्जाची स्थानिक बाजारपेठेसाठी वापरावीत. चिकूला वर्षभर चांगली मागणी असते, परंतु ऑफ-सीझनमध्ये डिसेंबर ते फेब्रुवारी दरम्यान भाव सर्वाधिक मिळतो. थेट ग्राहकांना, APMC बाजारपेठा, एफपीओ आणि निर्यात कंपन्यांशी संपर्क करावा. ऑनलाईन विक्रीचीही संधी उपलब्ध आहे. योग्य चिकू बाग व्यवस्थापन केल्यास एका एकरातून वार्षिक 4 ते 6 लाख रुपये उत्पन्न मिळू शकते. आधुनिक तंत्रज्ञान, सरकारी योजनांचा लाभ घेऊन आणि एफपीओमध्ये सहभाग घेऊन शेतकरी या व्यवसायात उत्तम यश मिळवू शकतात!