महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी हरभरा लागवड (चना) ही एक महत्त्वाची आणि फायदेशीर पीक ठरली आहे. डाळीच्या गरजेची पूर्तता करणारी ही पीक केवळ पौष्टिक आहार उपलब्ध करून देत नाही तर शेतकऱ्यांना चांगले उत्पन्नही मिळवून देते. महाराष्ट्रातील अहिल्यानगर, बीड, परभणी, जालना, छत्रपती संभाजीनगर आणि नांदेड हे प्रमुख हरभरा उत्पादक जिल्हे आहेत. या पिकाची मागणी बाजारात नेहमीच चांगली असल्याने शेतकऱ्यांना आर्थिक स्थिरता मिळते. विशेषतः रब्बी हंगामात हरभरा लागवड केल्याने जमिनीत नायट्रोजन स्थिरीकरण होते आणि पुढील पिकांसाठी मातीची सुपीकता वाढते.
मातीची निवड आणि जमिनीची तयारी
यशस्वी हरभरा लागवड करण्यासाठी योग्य मातीची निवड अत्यंत आवश्यक आहे. मध्यम ते हलकी काळी माती या पिकासाठी सर्वात योग्य मानली जाते. जमिनीचा pH स्तर 6.5 ते 7.5 दरम्यान असावा. चांगला निचरा होणारी जमीन हरभऱ्यासाठी आदर्श असते कारण पाण्याचा साठा झाल्यास मुळे कुजण्याची शक्यता असते.
जमिनीची तयारी करताना प्रथम खोल नांगरणी करावी. त्यानंतर दोन ते तीन वेळा आडव्या-उभ्या फवारण्या घ्याव्यात जेणेकरून जमीन भुसभुशीत होईल. शेवटच्या फवारणीच्या वेळी प्रति एकर 8 ते 10 गाड्या शेणखत किंवा कंपोस्ट खत जमिनीत मिसळावे. याने मातीची सुपीकता वाढते आणि पिकाला आवश्यक पोषक तत्त्वे मिळतात.
बियाण्यांची निवड आणि पेरणी प्रक्रिया
हरभरा लागवड यशस्वी करण्यासाठी प्रमाणित बियाण्यांची निवड महत्त्वाची आहे. विश्वस्त स्रोतांकडून प्रमाणित बियाणे खरेदी करावे. विसावा, विजय, विराट, फुले जी-0517 यासारख्या सुधारित जाती निवडाव्यात. प्रति एकर 20 ते 25 किलो बियाणे पुरेसे असते.
पेरणीपूर्व बियाण्यांवर ट्रायकोडर्मा वापरल्यास मुळकुज व बुरशीजन्य रोग टाळता येतात.. कार्बेंडाझिम किंवा थायरम या फफुंदनाशकांनी बियाणे उपचारित करावे. त्यानंतर रायझोबियम कल्चरने बियाणे प्रक्रिया करावी जेणेकरून नायट्रोजन स्थिरीकरण चांगले होईल.
हरभरा लागवड करण्याची योग्य वेळ ऑक्टोबर ते नोव्हेंबर महिना आहे. ओळीत पेरणी करताना ओळीतील अंतर 30 सेंटीमीटर आणि झाडांतील अंतर 10 ते 15 सेंटीमीटर ठेवावे. पेरणीची खोली 5 ते 7 सेंटीमीटर पुरेशी असते.
खत व्यवस्थापन
चांगले उत्पादन मिळवण्यासाठी योग्य खत व्यवस्थापन करणे अत्यावश्यक आहे. हरभरा लागवड करताना पेरणीच्या वेळी प्रति एकर 25 किलो नायट्रोजन, 50 किलो फॉस्फरस आणि 25 किलो पोटॅश द्यावे. हे प्रमाण डीएपी आणि म्युरेट ऑफ पोटॅश खतांद्वारे पूर्ण करता येते.
जमीन चाचणीनंतर सूक्ष्म अन्नद्रव्यांची कमतरता आढळल्यास झिंक सल्फेट किंवा बोरॉन देणे फायदेशीर ठरते. पिकाच्या वाढीच्या टप्प्यात 19:19:19 मिश्र खताचा फवारा करावा. सेंद्रिय शेती करत असाल तर व्हर्मीकंपोस्ट, शेणखत आणि जीवामृत वापरून चांगले परिणाम मिळवता येतात.
सिंचन तंत्र
हरभरा हे कमी पाणी घेणारे पीक असले तरी योग्य सिंचन व्यवस्थापन उत्पादनात वाढ करते. हरभरा लागवड केल्यानंतर पहिले पाणी पेरणीनंतर 30 ते 35 दिवसांनी द्यावे. त्यानंतर फुलोऱ्याच्या टप्प्यात आणि शेंगा भरताना पाणी देणे महत्त्वाचे असते.
ठिबक सिंचन पद्धती हरभरा लागवड साठी अत्यंत फायदेशीर आहे. यामुळे पाण्याची 40 ते 50 टक्के बचत होते आणि उत्पादनातही वाढ होते. पारंपारिक पद्धतीने सिंचन केल्यास 2 ते 3 पाणी पुरेशी असतात. पाण्याचा साठा होऊ देऊ नये कारण यामुळे रोग येण्याची शक्यता वाढते.
किडरोग व्यवस्थापन
हरभरा लागवड करताना काही सामान्य किडी व रोगांची समस्या येऊ शकते. फुलझडी अळी, शेंगा पोखरणारी अळी आणि पांढरी माशी या प्रमुख किडी आहेत. रोगांमध्ये करपा रोग, मुळकुज आणि विल्ट रोग मुख्य आहेत.
नैसर्गिक उपायांमध्ये नीम तेलाचा 3 टक्के द्रावण फवारावा. गुलदाऊदी अर्काचा वापरही फायदेशीर ठरतो. आवश्यक असल्यास शिफारस केलेल्या कीटकनाशकांचा वापर करावा. पिकाचा नियमित आढावा घेत राहावा आणि किडीरोगाचे लक्षण दिसताच तातडीने उपाययोजना करावी.
पिकाच्या फेरफटीने हरभरा लागवड करणे रोग नियंत्रणासाठी उत्तम धोरण आहे. त्याच जमिनीत सलग हरभरा घेऊ नये.
उत्पन्न आणि बाजारभाव
योग्य पद्धतीने हरभरा लागवड केल्यास प्रति एकर 8 ते 12 क्विंटल उत्पादन मिळू शकते. सुधारित तंत्रज्ञान आणि योग्य खत व्यवस्थापन केल्यास उत्पादन 15 क्विंटलपर्यंत मिळवता येते. बाजारात हरभऱ्याचे भाव 5000 ते 7000 रुपये प्रति क्विंटल असतात. मागणीनुसार किंमत बदलू शकते.
विक्रीची सर्वोत्तम वेळ ऑक्टोबर ते डिसेंबर महिना असतो कारण या काळात बाजारभाव चांगला मिळतो. शेतकऱ्यांनी बाजारपेठेची माहिती घेऊन योग्य वेळी विक्री करावी.
निष्कर्ष
शाश्वत शेतीच्या दृष्टीने हरभरा लागवड अनेक फायदे देते. जमिनीत नायट्रोजन वाढवणे, कमी पाणी घेणे आणि चांगले बाजारभाव मिळणे यामुळे हे पीक शेतकऱ्यांसाठी फायदेशीर ठरते. योग्य तंत्रज्ञान, वेळेवर खते आणि किडरोग नियंत्रण केल्यास हरभऱ्यापासून उत्तम उत्पन्न मिळवता येते. महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांनी हरभरा लागवड करून आर्थिक समृद्धी मिळवावी आणि शाश्वत शेती पद्धतींचा अवलंब करावा.