गांडूळ खत निर्मिती (वर्मी कम्पोस्ट): सेंद्रिय खत तयार करण्याची सोपी आणि फायदेशीर प्रक्रिया

आजच्या काळात अनेक शेतकरी सेंद्रिय शेतीकडे वळत आहेत आणि त्यासाठी नैसर्गिक खतांची गरज भासत आहे. रासायनिक खतांच्या अतिवापरामुळे जमिनीची सुपिकता घटली आहे, तसेच जमिनीतील जिवाणू आणि सेंद्रिय घटक कमी झाले आहेत. त्यामुळे शेतकरी “गांडूळ खत निर्मिती (वर्मी कम्पोस्ट)” प्रकल्प उभारत आहेत. हे खत केवळ शेतीसाठी उपयुक्त नसून घरबसल्या व्यवसायाचाही उत्तम मार्ग ठरतो. गांडूळ खताचा वापर केल्याने जमिनीचा पोत सुधारतो, धूप कमी होते आणि पिकांची उत्पादनक्षमता वाढते.

गांडूळ खत म्हणजे काय?

गांडूळ खत म्हणजे सेंद्रिय कचरा, शेणखत, पिकांचे अवशेष आणि पाने यांचा गांडुळांच्या मदतीने विघटन करून तयार केलेला नैसर्गिक खतप्रकार. “गांडूळ खत निर्मिती (वर्मी कम्पोस्ट)” प्रक्रियेत गांडुळे (उदा. Eisenia Foetida) हे पदार्थ खाऊन त्यांच्या विष्ठेतून पोषक खत तयार करतात. या खतात नायट्रोजन, फॉस्फरस, पोटॅशियम आणि इतर सूक्ष्मद्रव्ये मोठ्या प्रमाणात असतात. हे खत गंधरहित, भुसभुशीत आणि पिकांच्या वाढीसाठी अत्यंत उपयुक्त असते.

गांडूळ खत प्रकल्प उभारणी

गांडूळ खत निर्मिती (वर्मी कम्पोस्ट) प्रकल्प उभारण्यासाठी हवेशीर आणि अर्धसावली असलेली जागा आवश्यक असते. साधारण १ ते २ गुंठे जमीन या कामासाठी पुरेशी असते. जर फक्त स्वतःच्या शेतीसाठी खत तयार करायचे असेल, तर लहान पत्र्याचे शेड पुरेसे ठरते. पण व्यवसायिक स्तरावर गांडूळ खत निर्मिती करायची असल्यास मोठे शेड बांधणे फायदेशीर ठरते.

शेड बांधताना दक्षिण-उत्तर दिशेने बांधणे महत्त्वाचे आहे, कारण त्यामुळे सूर्यप्रकाशाचा त्रास कमी होतो. तसेच शेडला हिरव्या रंगाचे नेट लावल्यास पावसाचे पाणी आणि थेट उष्णता आत येत नाही.

गांडूळ खत निर्मितीचा खर्च

गांडूळ खत निर्मितीचा खर्च कमी असून उत्पादन चांगले मिळते.

• कच्चा माल (शेणखत, पालापाचोळा, भुसा इ.) – ₹4,000

• मजुरी खर्च – ₹2,000

• गांडूळ (1.5 किलो) – ₹750

• HDPE बेड (1 नग) – ₹2,000
  एकूण खर्च: ₹8,750 (प्रति बेड)

फक्त 45 दिवसांत एक बेडमधून सुमारे 1.2 टन गांडूळ खत तयार होते, ज्याची विक्री किंमत ₹8 ते ₹10 प्रति किलो आहे. त्यामुळे एका बेडमागे सरासरी ₹2,000 ते ₹2,500 नफा मिळतो.

गांडूळ खत निर्मितीची प्रक्रिया (Step-by-Step)

गांडूळ खत निर्मिती करताना सर्वप्रथम एक सपाट, सावलीत आणि हवेशीर जागा निवडा. त्यानंतर खालीलप्रमाणे थर तयार करावेत:

1. तळाचा थर: वाळू आणि विटांचे तुकडे.

2. दुसरा थर: अर्धविघटित सेंद्रिय पदार्थ (पालापाचोळा, पाचट, धसकट).

3. तिसरा थर: कुजलेले शेणखत.

4. चौथा थर: गांडुळे सोडावीत (सुमारे 1500–2000 प्रति चौ. मी.)

5. वरचा थर: थोडेसे शेणखत आणि गोणपाटाने झाकावे.

ओलसरपणा टिकवण्यासाठी दररोज हलके पाणी शिंपडावे. 20–30°C तापमान सर्वाधिक योग्य असते. सुमारे 45–60 दिवसांत वर्मी कम्पोस्ट तयार होते. वरचा थर काळसर, गंधरहित आणि भुसभुशीत झाल्यावर ते खत वापरासाठी तयार मानले जाते.

गांडुळांची काळजी आणि संवर्धन

गांडुळे उष्णता आणि सूर्यप्रकाशास संवेदनशील असतात, म्हणून शेड सावलीत असावे. मुंग्या, उंदीर, बेडूक आणि पक्षी यांच्यापासून संरक्षणासाठी बेडभोवती नेट वापरावे. गांडुळांच्या वाफ्यातील ओलावा 35 ते 40% राहावा आणि पाणी साचणार नाही याची काळजी घ्यावी. गांडूळ हाताळताना फावडे किंवा टिकाव वापरू नये — कारण त्याने त्यांना इजा पोहोचते.

गांडूळ खत वेगळे करण्याची पद्धत

गांडूळ खत तयार झाल्यानंतर ते उन्हात गोणपाटावर पसरावे. काही तासांत गांडुळे तळाशी जातात, आणि वरचा थर काढून वेगळा करता येतो. ही पद्धत सोपी आणि सुरक्षित आहे. गांडूळ व खत वेगळे करताना नेहमी हाताने प्रक्रिया करावी.

गांडूळ खत निर्मिती (वर्मी कम्पोस्ट) चे फायदे

गांडूळ खत निर्मिती केल्याने शेती, पर्यावरण आणि जमिनीच्या आरोग्यावर अनेक सकारात्मक परिणाम होतात:

• जमिनीची सुपिकता व पोत सुधारते.

• पिकांच्या मुळांना हवा आणि पाणी योग्य प्रमाणात मिळते.

• जमिनीत पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता वाढते.

• रासायनिक खतांवरील अवलंबित्व कमी होते.

• जमिनीचा pH समतोल राखला जातो.

• पिकांची रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते.

• सेंद्रिय कार्बनचे प्रमाण वाढते, त्यामुळे दीर्घकालीन उत्पादन क्षमता टिकते.

व्यवसायिक नफा आणि संधी

गांडूळ खत निर्मिती (वर्मी कम्पोस्ट) हा पर्यावरणपूरक तसेच नफ्याचा व्यवसाय आहे. एका बेडमधून 45 दिवसांत सरासरी ₹2,500 पर्यंत नफा मिळतो. मोठ्या प्रमाणावर प्रकल्प उभारल्यास हे उत्पन्न अनेक पट वाढू शकते. याशिवाय गांडुळे विकून अतिरिक्त उत्पन्न मिळते. ग्रामीण भागात हा व्यवसाय रोजगारनिर्मितीचे साधन बनू शकतो.

निष्कर्ष

गांडूळ खत निर्मिती (वर्मी कम्पोस्ट) ही सेंद्रिय शेतीतील अत्यंत महत्त्वाची प्रक्रिया आहे. कमी खर्चात जास्त नफा मिळवून देणारा आणि पर्यावरणस्नेही हा प्रकल्प प्रत्येक शेतकऱ्याने अवलंबावा. सेंद्रिय शेतीचा प्रसार आणि जमिनीचा दीर्घकालीन आरोग्य टिकवण्यासाठी वर्मी कम्पोस्ट म्हणजे आधुनिक शेतीतील सर्वोत्तम उपाय आहे.

FAQs

1. गांडूळ खत किती दिवसांत तयार होते?
सुमारे 45 ते 60 दिवसांत गांडूळ खत तयार होते, हे हवामान आणि ओलाव्यावर अवलंबून असते.

2. गांडूळ खताची विक्री किंमत किती आहे?
साधारण ₹8 ते ₹10 प्रति किलो किंमत मिळते.

3. वर्मी कम्पोस्टसाठी कोणत्या जातीचे गांडूळ वापरतात?
Eisenia Foetida ही सर्वाधिक उत्पादक आणि टिकाऊ प्रजाती आहे.

4. गांडूळ खताचे प्रमुख फायदे काय आहेत?
जमिनीची सुपिकता वाढते, उत्पादन वाढते, आणि रासायनिक खतांचा वापर कमी होतो.