शेतीवर अवलंबून असलेल्या भारतीय अर्थव्यवस्थेत कृषी पर्यटन व्यवसाय मॉडेल हा शेतकऱ्यांसाठी एक नवीन संधी बनत आहे. कृषी पर्यटन म्हणजे शेतीशी संबंधित अनुभव घेण्यासाठी शहरी लोकांचा ग्रामीण भागात येणारा प्रवास. यात पर्यटक शेतीचे काम, पारंपरिक जीवनशैली, देशी अन्नपदार्थ आणि निसर्गसौंदर्याचा आनंद घेतात.
आजच्या काळात शहरी लोकांमध्ये निसर्गाकडे परत जाण्याची ओढ वाढली आहे. कंक्रीटच्या जंगलात राहणारे लोक आता शेतांमध्ये वेळ घालवायला उत्सुक आहेत. भारतात विशेषतः महाराष्ट्र, केरळ आणि गोव्यामध्ये हा प्रकार वेगाने वाढत आहे. यामुळे कृषी पर्यटन व्यवसाय मॉडेल शेतकऱ्यांसाठी एक सुवर्णसंधी ठरत आहे.
व्यवसाय मॉडेलचे प्रकार
कृषी पर्यटन व्यवसाय मॉडेल विविध प्रकारचे असू शकतात. पहिला आणि सर्वात लोकप्रिय प्रकार म्हणजे फार्म स्टे, ज्यामध्ये पर्यटक शेतावरच राहून शेतीचे काम अनुभवतात. सकाळी उठून गायींचे दूध काढणे, शेतात भाजीपाला तोडणे, पारंपरिक पद्धतीने धान्य पेरणे अशा क्रियाकलापांमध्ये सहभागी होतात.
दुसरा महत्त्वाचा मॉडेल म्हणजे कृषी शिक्षण केंद्र, जिथे शाळा-कॉलेजच्या विद्यार्थ्यांना शैक्षणिक भेटी दिल्या जातात. शैक्षणिक संस्था विद्यार्थ्यांना प्रत्यक्ष शेती अनुभवायला आणतात. तिसरा प्रकार म्हणजे सेंद्रिय शेती अनुभव, ज्यामध्ये आरोग्यप्रेमींना रासायनिक खतेशिवायच्या शेतीची माहिती दिली जाते. अशा ठिकाणी ताजी सेंद्रिय भाजीपाला खरेदी करण्याची सोय असते.
गावातील पारंपरिक जीवनपद्धतीचा अनुभव घेण्यासाठी व्हिलेज टूरिझम देखील लोकप्रिय होत आहे. यात पर्यटक ग्रामीण संस्कृती, लोककला आणि स्थानिक उत्सव अनुभवतात. या सर्व मॉडेल्समध्ये कृषी पर्यटन व्यवसाय मॉडेल शेतकऱ्यांना अतिरिक्त उत्पन्न मिळवण्याचे मार्ग उघडतो.
नफा आणि खर्चाचे विश्लेषण
कृषी पर्यटन व्यवसाय मॉडेल सुरू करण्यासाठी साधारणपणे १० ते १५ लाख रुपये गुंतवणूक लागते. यात राहण्याच्या सोयी, स्वयंपाकघर, स्वच्छतागृहे, बैठकीची जागा आणि मूलभूत सुविधा तयार करण्याचा खर्च येतो. तसेच कर्मचारी, जाहिरात आणि देखभालीचा खर्च येतो.
मात्र या व्यवसायातून मिळणारे उत्पन्न बऱ्यापैकी आशादायक आहे. आठवड्याच्या शेवटी प्रत्येक कुटुंबासाठी २००० ते ५००० रुपये दर आकारला जातो. जर महिन्याभरात १० ते १५ कुटुंबे आली तर सुमारे ५०,००० ते १,००,००० रुपये उत्पन्न मिळू शकते. वर्षभरात ६ ते १० लाख रुपये उत्पन्न होणे शक्य आहे, जे पारंपरिक शेतीच्या उत्पन्नापेक्षा जास्त आहे. या कृषी पर्यटन व्यवसाय मॉडेलमुळे शेतकऱ्यांना आर्थिक स्थिरता मिळते.
शेतकऱ्यांना मिळणारे फायदे
कृषी पर्यटन व्यवसाय मॉडेल शेतकऱ्यांना अनेक फायदे देतो. आर्थिक दृष्ट्या पाहिले तर शेतकऱ्यांना वर्षभर स्थिर उत्पन्नाचे साधन मिळते. पिकांवर अवलंबून न राहता पर्यटनातून येणारे उत्पन्न आर्थिक परिस्थितीला बळकटी देते. शिवाय शेतातील उत्पादनेही थेट पर्यटकांना विकता येतात, ज्यामुळे मध्यस्थांना मिळणारी रक्कम शेतकऱ्यांच्या खिशात येते.
रोजगार निर्मितीच्या बाबतीत हा व्यवसाय अतिशय उपयुक्त आहे. स्थानिक तरुणांना मार्गदर्शक, स्वयंपाक, साफसफाई आणि इतर कामांसाठी रोजगार मिळतो. यामुळे गावातून शहरांकडे होणारे स्थलांतर थांबते. सामाजिक दृष्ट्या पाहिले तर या व्यवसायातून ग्रामीण समाजाला आत्मसन्मान आणि ओळख मिळते. पर्यटकांशी संवाद साधताना त्यांचे ज्ञान आणि आत्मविश्वास वाढतो.
ग्राहकांचा अनुभव
शहरी पर्यटकांना कृषी पर्यटन व्यवसाय मॉडेलमधून अनोखा अनुभव मिळतो. शहरातील कोलाहलातून दूर निसर्गाच्या शांत वातावरणात वेळ घालवणे हे मानसिक शांतीसाठी उत्तम ठरते. लहान मुलांना शेती कशी होते हे पाहण्याची आणि शिकण्याची संधी मिळते.
पारंपरिक पद्धतीने तयार केलेले शुद्ध देशी अन्नपदार्थ खाण्याचा आनंद वेगळाच असतो. भाकरी, पिठलं, झुणका, भाजी आणि गावरान चिकनचा स्वाद शहरी लोकांना भुरळ घालतो. ग्रामीण संस्कृतीचा प्रत्यक्ष अनुभव घेणे, लोककला पाहणे, नाट्य-पोवाडे ऐकणे हे सर्व अविस्मरणीय ठरते. मुलांसाठी हा शैक्षणिक आणि मनोरंजक अनुभव ठरतो.
यशस्वी उदाहरणे (महाराष्ट्रातील)
सातारा जिल्ह्यातील ‘मान धान्य’ हे कृषी पर्यटन केंद्र धान्य उत्पादनासाठी प्रसिद्ध आहे. नाशिक जिल्ह्यात द्राक्ष बागांमध्ये कृषी पर्यटनाला चांगला प्रतिसाद मिळतो. कोकणात आंब्याच्या हंगामात आंबा बागांमध्ये पर्यटक येतात. या सर्व ठिकाणी कृषी पर्यटन व्यवसाय मॉडेल यशस्वी झाला आहे आणि शेतकरी चांगले उत्पन्न मिळवत आहेत.
सरकारी योजना आणि सहाय्य
महाराष्ट्र शासनाने कृषी पर्यटन व्यवसाय मॉडेल प्रोत्साहन देण्यासाठी विविध योजना सुरू केल्या आहेत. कृषी पर्यटन धोरणांतर्गत शेतकऱ्यांना साधारणपणे 30% अनुदान दिले जाते. महाराष्ट्र पर्यटन विकास महामंडळ (MTDC) या क्षेत्रात मदत करते.
कृषी विभाग आणि पर्यटन विभाग संयुक्तपणे प्रशिक्षण कार्यक्रम आयोजित करतात. इच्छुक शेतकऱ्यांना व्यवसाय नियोजन, आतिथ्य, स्वच्छता मानके आणि डिजिटल मार्केटिंगचे प्रशिक्षण दिले जाते.
भविष्यातील संधी
कृषी पर्यटन व्यवसाय मॉडेलचे भविष्य अत्यंत उज्ज्वल आहे. कोरोनानंतर लोकांमध्ये निसर्गाकडे जाण्याची ओढ वाढली आहे. यामुळे या व्यवसायाला मोठी चालना मिळणार आहे. डिजिटल मार्केटिंगच्या माध्यमातून आता कृषी पर्यटन केंद्रांना देशभरातून पर्यटक मिळू शकतात.
वेबसाइट, सोशल मीडिया, गूगल मॅप्स आणि ऑनलाइन बुकिंग प्लॅटफॉर्मवर उपस्थिती असल्यास व्यवसाय वाढतो. Instagram आणि Facebook वर फोटो, व्हिडिओ शेअर करून पर्यटकांना आकर्षित करता येते. कृषी पर्यटन व्यवसाय मॉडेलमध्ये नवीन अनुभव जसे की योग, ध्यान, साहसी क्रियाकलाप समाविष्ट करता येतात.
भारत सरकारचा ग्रामीण पर्यटनाला प्रोत्साहन देण्याचा धोरणामुळे या व्यवसायाला पुढे गती मिळेल. कृषी पर्यटन व्यवसाय मॉडेल हा केवळ शेतकऱ्यांसाठीच नव्हे, तर संपूर्ण ग्रामीण अर्थव्यवस्थेसाठी एक आशादायक मार्ग आहे. यातून शेतकरी आर्थिक स्वावलंबी होऊ शकतात आणि ग्रामीण भागांचा सर्वांगीण विकास होऊ शकतो.