शेळीपालनातून जास्त नफा कसा मिळवावा?
भारतात शेतीसोबत पूरक व्यवसाय म्हणून शेळीपालन (Goat Farming) जलद गतीने वाढत आहे. कमी खर्चात जास्त नफा देणारा हा व्यवसाय असल्यामुळे लहान शेतकरी, बेरोजगार तरुण तसेच महिलाही शेळीपालनाकडे वळत आहेत. दुध, मटण, शेळीचे खत, पिल्ले विक्री यामुळे मिळणारे उत्पन्न हा व्यवसाय स्थिर आणि फायदेशीर ठरवते. चला तर मग पाहूया, शेळीपालनातून जास्त नफा कसा मिळवता येईल.
लोकप्रिय जाती:
शेळीपालनातील नफ्याचा पाया म्हणजे योग्य जातींची निवड. चुकीची जात घेतल्यास उत्पादन खर्च वाढतो आणि उत्पन्न कमी होते. त्यामुळे सुरूवातीपासूनच चांगल्या जातींवर भर द्यावा.
-
उस्मानाबादी शेळी – महाराष्ट्रातील प्रमुख जात, मटणासाठी सर्वोत्तम.
-
बरबरी शेळी – कमी वेळेत वजन वाढते, प्रजनन क्षमता जास्त.
-
बीटल शेळी – दूध व मटण दोन्ही उत्पादनासाठी फायदेशीर.
-
जामुनापारी शेळी – उच्च प्रतीचे दूध देणारी जात.
सुरुवातीला 10 ते 15 शेळ्यांपासून व्यवसाय सुरू करणे शहाणपणाचे ठरते.
शेळ्यांसाठी जागा व गोठा व्यवस्थापन
शेळ्यांच्या आरोग्याशी थेट संबंध असतो तो त्यांच्या राहण्याच्या जागेशी. चुकीच्या पद्धतीने बांधलेला गोठा आजारांचे प्रमाण वाढवतो व मृत्यूदरही वाढवतो.
-
गोठा हवेशीर आणि कोरड्या जागेत बांधावा.
-
पावसाळ्यात पाणी साचणार नाही याची काळजी घ्यावी.
-
जमिनीपासून थोड्या उंचीवर लाकडी फळीवर गोठा बांधल्यास शेळ्यांचे खुर निरोगी राहतात.
-
गोठ्यात पुरेसा प्रकाश, पाण्याची व्यवस्था आणि स्वच्छता असावी.
-
कमी खर्चात गोठा बांधण्यासाठी स्थानिक साहित्य (बांबू, कडबा, टिन) वापरावे.
बरबरी शेळी
खर्च कमी करून जास्त उत्पादन
शेळीपालनातील मोठा खर्च खाद्य आणि आरोग्य व्यवस्थापनावर होतो. योग्य नियोजनाने हा खर्च लक्षणीयरीत्या कमी करता येतो.
खर्च कमी करण्यासाठी टिप्स:
-
शेतातील गवत, पिकांचे अवशेष व स्थानिक चारा यांचा वापर करणे.
-
स्वतःच्या शेतात हिरव्या चाऱ्याची लागवड करणे.
-
शेळ्यांना स्वच्छ पाणी नेहमी उपलब्ध करून देणे.
-
साध्या गोठ्याऐवजी हवेशीर व कोरड्या जागेत बांधलेला गोठा वापरणे.
हिरव्या चाऱ्याची लागवड व खाद्य नियोजन
शेळ्यांना पोषक आहार मिळाला नाही तर उत्पादनावर परिणाम होतो. म्हणून हिरव्या चाऱ्याची लागवड ही फार महत्त्वाची आहे.
-
ज्वारी, नेपिअर गवत, अळफळा, गवार हे चाऱ्यासाठी उपयुक्त.
-
पावसाळ्यापूर्वी पुरेसा साठा करून ठेवावा.
-
कोरड्या हंगामासाठी सायलेज व वाळवलेला गवत साठवावा.
-
शेळ्यांना हिरव्या चाऱ्यासोबतच प्रथिनयुक्त धान्य द्यावे.
बीटल शेळी
खाद्य व्यवस्थापन व आरोग्याची काळजी
निरोगी शेळ्यांमुळे उत्पादन वाढते आणि मृत्यूदर कमी होतो. म्हणूनच खाद्य व्यवस्थापन व आरोग्य काळजी ही दोन महत्त्वाची क्षेत्रे आहेत.
-
गरोदर शेळ्यांना संतुलित व पोषणयुक्त आहार द्यावा.
-
लहान पिल्लांसाठी विशेष काळजी घ्यावी.
-
बोकडांना प्रथिनयुक्त खाद्य देऊन त्यांचा विकास जलद करावा.
-
नियमित लसीकरण करून शेळ्यांना रोगांपासून सुरक्षित ठेवावे.
-
रोगट शेळ्या वेगळ्या ठेवून तातडीने उपचार करावेत.
शेळीपालनातील जोखीम व त्यावर उपाय
प्रत्येक व्यवसायात काही ना काही जोखीम असते, तसेच शेळीपालनातही आहे.
-
पावसाळ्यातील ओलसर हवामानामुळे रोगांचा प्रसार जलद होतो.
-
बाजारातील चढ-उतारांमुळे कधी कधी विक्रीत घट येते.
-
नैसर्गिक आपत्ती (पूर, दुष्काळ) यांचा परिणाम.
उपाय म्हणून पशुविमा योजना वापरावी, वेळोवेळी लसीकरण करावे, आणि बाजारातील बदल लक्षात घेऊन आगाऊ नियोजन करावे.
पूरक व्यवसायातून मिळणारा नफा
शेळीपालनात फक्त मटण व दूध नाही तर अनेक पूरक व्यवसायाचे स्रोत आहेत.
-
दूध विक्री – काही जातींपासून दररोज 1-2 लिटर दूध मिळते.
-
मटण विक्री – बाजारात मटणाला कायम मागणी असते.
-
पिल्ले विक्री – शेळ्यांचे पिल्ले चांगल्या किंमतीत विकता येतात.
-
शेळीचे खत – शेतीसाठी उत्कृष्ट सेंद्रिय खत म्हणून मोठी मागणी.
शासकीय योजना व अनुदान
सरकार शेळीपालन प्रोत्साहनासाठी विविध योजना राबवते. त्याचा लाभ घेतल्यास गुंतवणूक कमी करता येते.
-
प्रधानमंत्री रोजगार निर्मिती कार्यक्रम (PMEGP)
-
राज्यस्तरीय कृषी व पशुसंवर्धन विभागाच्या योजना
-
सहकारी व राष्ट्रीयकृत बँकांकडून मिळणारी कर्ज सुविधा
बाजारपेठेतील संधी
नफा कमावण्यासाठी बाजारपेठेचे नियोजन अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
-
स्थानिक मंडई, मटण दुकाने व हॉटेल्सशी संपर्क वाढवा.
-
सणासुदीच्या काळात (बकरी ईद इ.) विशेष मागणी असते.
-
ऑनलाईन प्लॅटफॉर्म व सोशल मीडियाचा वापर करून थेट ग्राहकांशी संपर्क साधा.
-
मोठ्या व्यापाऱ्यांशी दीर्घकालीन करार करून स्थिर उत्पन्न मिळवा.
शेळीपालनातील रोजगार निर्मिती
शेळीपालनामुळे ग्रामीण भागात मोठ्या प्रमाणावर रोजगार निर्मिती होते.
-
महिलांनी स्वयं-सहायता गटांमार्फत (SHG) शेळीपालन केल्यास त्यांना आर्थिक स्थैर्य मिळते.
-
बेरोजगार तरुणांना घराजवळच रोजगाराची संधी मिळते.
-
शेळीपालनामुळे ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला चालना मिळते.
भविष्यातील संधी
शेळीपालनाचा व्याप फक्त देशापुरता मर्यादित नाही.
-
सेंद्रिय शेळीपालन – सेंद्रिय मांस व दुधाला मोठी मागणी वाढत आहे.
-
दुग्धजन्य पदार्थ – शेळीच्या दुधापासून पनीर, लोणी, दही तयार करून विक्री करता येते.
-
निर्यात संधी – भारतीय शेळ्यांची मागणी परदेशातही आहे.
यशस्वी शेळीपालनासाठी उपयुक्त टिप्स
-
व्यवसायाची सुरुवात लहान प्रमाणात करा व अनुभव वाढल्यावर विस्तार करा.
-
निरोगी व नामांकित जातींचीच निवड करा.
-
नियमित खर्च व नफ्याचा लेखाजोखा ठेवा.
-
पशुवैद्यकांचा सल्ला वेळोवेळी घ्या.
-
बाजारातील मागणी व दरांवर लक्ष ठेवा.
निष्कर्ष
शेळीपालन हा ग्रामीण भागातील शेतकऱ्यांसाठी व तरुण उद्योजकांसाठी एक उत्तम उत्पन्नाचा स्रोत आहे. योग्य जातींची निवड, गोठा व खाद्य व्यवस्थापन, पूरक व्यवसाय, शासकीय योजना आणि बाजारपेठेचे नियोजन या सर्व गोष्टी लक्षात घेतल्यास शेळीपालन हा कमी गुंतवणुकीत जास्त नफा देणारा स्थिर व्यवसाय ठरतो.